خاطرات شعبان جعفری

کتاب خاطرات شعبان جعفری معروف به شعبان بی مخ که به کوشش هما سرشار، نویسنده و روزنامه نگار ایرانی-آمریکایی و به صورت مصاحبه بوده و در دسته ی تاریخ شفاهی جای می گیرد. شاید خوانش این نوع کتاب ها جز برای علاقه مندان جدی تاریخ چندان جذابیتی نداشته باشد، اما خاص بودن شخصیت شعبان بی مخ و از سوی دیگر روایت ناگفته های بسیار از زندگی مردی که اطلاعات کمی از او در دست است، باعث می شود این کتاب جزو مهم ترین آثار تاریخ معاصر ایران قرار بگیرد. لحن کوچه بازاری شعبان و بی ریایی نهفته در پس کلماتش خوانش متن را برای خواننده دلنشین می سازد.

خاطرات شعبان جعفری از روزهای کودکی و نوجوانی اش در محله ی سنگلج آغاز می شود و پس از مختصر توصیفاتی از آن روزها، به روزهای پر التهاب پس از سقوط رضاشاه می رسد. بخش دوم کتاب مربوط به دوران ملی شدن صنعت نفت و کودتای 28 مرداد است؛ در این بخش پانویس ها و تذکرات هما سرشار باعث شده تا خلاف گویی های شعبان بر خواننده پوشیده نماند. بخش سوم نیز به دوران پس از کودتا و روزهای انقلاب می رسد. بخش پایانی نیز شامل خاطرات شعبان از چرایی فرارش از ایران و زندگی در غربت است. آن­چه وجه اشتراک همه ی این بخش ها است، ناگفته های جذابی است که از پس سوال وجواب ها بیرون می ریزد.

شعبان جعفری در چند برهه از تاریخ در متن اصلی حوادث قرار گرفته است. تاریخ می گوید او برای پول همه کار می کرد اما خودش دلیل دیگری برای کارهایش دارد. او خودش را یک فرد وفادار به شاه می داند که تمامی اعمالش خودجوش و خیرخواهانه بوده است! باری کتاب خاطرات او عموما با چنین دیدگاهی پیش ­می رود؛ اما اهمیت خاطرات او نه در تفسیرهایش از حوادث، بلکه در حضور مستقیم و بی واسطه ی او در رویدادهاست. او خود در کف خیابان های تهران حضور داشته است و بهتر از هر کس می تواند آن روزها را توصیف کند. یکی از مهم­ترین این وقایع، اتفاقاتی است که روز نهم اسفند مقابل درب خانه ی دکتر محمد مصدق، نخست وزیر وقت، رخ داد. شعبان آن روز و وقایع دادگاه پس از آن را در این کتاب با جزییاتی شنیده نشده بیان می کند؛ روزی که بسیاری از مورخان آن را پیش درآمدی بر کودتای مرداد می دانند.

هرچند حضور شعبان جعفری پس از کودتای بیست وهشت مرداد در تاریخ دیگر چندان پر رنگ نیست، اما شرح خاطراتش از باشگاه جعفری و دیدارهای مهمانان خارجی و داخلی _از جمله شاه_ از این باشگاه خواندنی و جذاب است.

هم­چنین حضور شعبان و دلیل فرارش از ایران و توضیح این مسئله که چرا در روزهای منتهی به انقلاب سال 57 مانند کودتای بیست وهشت مرداد در متن حوادث حضور پیدا نکرد، از دیگر نکات مهمی ست که شعبان در این کتاب به آن ها پرداخته است.

شعبان جعفری معروف به شعبان بی مخ نامی آشنا در تاریخ ایران و دوره پهلوی است. وی از جمله افراد طبقه فرودست جامعه ایرانی بود که دست روزگار او را گرفت و بر کشید و هم صحبت و همنشین طبقه فرادست یا حکومتگران کرد.

در تاریخ معاصر ایران، همه­ شکل شخصیتی وجود دارد که هرکدام به سهم خویش وقایع را به پیش برده­ اند. در تاریخ ­نگاری ­های رسمی عموما نقش دیوان و دربار بر نقش طبقات فرودست و حاشیه نشین چربیده است. از یک طرف کمتر مورخی بوده است که تمرکز خویش را بر نقوش حاشیه­ ای فرش پر نقش­ ونگار تاریخ معطوف کرده باشد؛ البته بوده­ اند افرادی که با نگارش خاطرات و ثبت وقایع سعی کرده­ اند از جزییات دوره های حساسی که در آن زیسته اند، پرده بگشایند. اما از سوی دیگر چهره هایی که زمان یا تاریخ از آن ها به عنوان چهره هایی منفور یاد کرده است، عموما کنج آرامی پیدا کرده و در آن خزیده اند. در این میان استثنا ء هایی هم وجود داشته­ است؛ هم در دسته ی مورخان و هم در دسته ی منفورین.

هما سرشار در روزگاری که آرام آرام پرده از اسناد روزهای شوم کودتای بیست وهشت مرداد کنار می رفت و تب تاریخ نگاری بالا می گرفت، به سراغ یکی از چهره های جنجالی این حادثه رفت. مردی که در تاریخ با لقب بی مخ شناخته شده است. مردی که نامش گره خورده است با بی پروایی، جهالت، لاابلی گری و البته تلاشی ننگین برای به ثمر نشاندن کودتای انگلیسی-امریکایی برضد دولت ملی دکتر محمد مصدق.

نام کاملش شعبان جعفری است. زورخانه دار معروفی که در تاریخ نگاری های رسمی جز نقشش در روز کودتا و البته سینه چاکی اش برای دربار و شاه جزییات بیش­تری از او در دست نیست. اما هما سرشار در کتاب خاطرات شعبان جعفری با نگاهی دقیق تر او را به مردم باز می شناساند؛ البته از زبان و دیدگاه خودش.